Portrety guwernantek epoki wiktoriańskiej na przykładzie powieści i biografii sióstr Brontë

Wstęp

Sposób kreowania rozwoju zawodowego nauczyciela zmieniał się wraz z epokami i idącymi za nimi zmianami społecznymi, rosnącymi wymaganiami wobec tego zawodu, zmianami gospodarczymi oraz politycznymi. Dzisiaj w całej Europie dominują rozwinięte ścieżki awansu zawodowego oraz rozliczne możliwości zdobywania kwalifikacji i doskonalenia się (Internetowy System Aktów Prawnych, 2018).

Współczesny system brytyjskiej oświaty zapewnia bezpłatne obowiązkowe kształcenie na poziomie podstawowym do szesnastego roku życia, a następnie trzy lata kształcenia nieobowiązkowego — na poziomie średnim. Od dziewiętnastego roku życia edukacja jest nieobowiązkowa oraz — dla chcących ją kontynuować — płatna (Education System in the UK, 2018). Jest to system wypracowany na przestrzeni wieków. Nauczyciele, którzy także przygotowani do zawodu są w tym systemie, mogą obecnie korzystać z sieci pomocy i wsparcia metodycznego, ale też emocjonalnego ze strony powołanych w tym celu instytucji. Członkowie organizacji Qualifications and Curriculum Authority (QCA; http://www.qca.org.uk) „…służą radą i pomocą nauczycielom oraz przygotowują dla nich materiały dydaktyczne, choć ostateczny wybór metod edukacyjnych pozostawiają władzom szkolnym” (Dobrzelewski, bbc.uw.edu.pl). Jednak w czasach władzy Królowej Wiktorii system oświaty połączony z przygotowaniem do wykonywania zawodu nauczyciela dopiero zaczynał kształtować się w wyniku reform wymuszonych niejako wskutek postępu cywilizacyjnego i rozkwitu kolonialnego.

Pozostałością tamtych czasów są, wpisane we wspólnotową tradycję, formy organizacji szkół, głównie rady szkolne odpowiedzialne za organizację nauczania i kadrę nauczycieli (Holt i in., 1997). Już w epoce wiktoriańskiej większe szanse na sukces zawodowy miał ten nauczyciel, którego kompetencje (wiedza, umiejętności i doświadczenie potwierdzone rekomendacjami) były na wysokim poziomie. O zatrudnieniu lub zwolnieniu nauczyciela decydowała zatem rada szkolna, a w przypadku nauczyciela domowego — rodzice dziecka lub gospodyni. Jednak dla wielu wybór tego zawodu często wiązał się z koniecznością zdobycia środków na utrzymanie, nie zaś z pasją czy powołaniem. Dlatego też losy guwernantek i ich rola w społeczeństwie do dzisiaj stanowią inspirację dla twórców literatury i reżyserów. Warto zatem podjąć próbę zrozumienia ich rzeczywistości i odtworzenia ścieżki ich rozwoju, jak i doświadczeń zawodowych.

 

Społeczno-kulturowy kontekst epoki

Nie sposób omawiać losów nauczycieli — guwernantów w XIX-wiecznej Anglii bez podparcia ich charakterystyką całej epoki, która w znacznej mierze (poprzez ówczesne konwenanse kulturowe i znaczną randomizację społeczeństwa) odcisnęła na nich swój ślad.

Wyjątkowa w dziejach Anglii epoka wiktoriańska swą nazwę zawdzięcza Królowej Brytyjskiej — Wiktorii Hanowerskiej — zaś czas jej trwania przypada na lata życia i rządów Jej Wysokości (1837-1901). Wielka Brytania była państwem imperialistycznym z licznymi koloniami poza starym kontynentem. W tym czasie na Wyspach Brytyjskich i w koloniach rozwijał się przemysł nie tylko kontynentalny typu huty, fabryki, zmechanizowane manufaktury, lecz również przemysł stoczniowy i zbrojeniowy. Także literatura tego okresu pozwoliła zapisać w kulturze europejskiej takie nazwiska jak Dickens, Shaw, Doyle oraz Brontë. Ponadto przedstawiciele szeroko pojmowanej kultury i nauki, szczególnie wynalazcy, mogli liczyć na mecenat samej Królowej lub Brytyjskiej Akademii Nauk (Davies, 2012, s. 583-759).

Mimo tak licznych osiągnięć przypadających na tą epokę, społeczeństwo cechowało się zastygłymi i rygorystycznymi konwenansami i tzw. „surową moralnością” (Gromkowska-Melosik, 2013, s. 9-10). Szczególnie trudna w tym czasie była sytuacja kobiety, która poza rolą opiekunki domu i rodzicielki była zupełnie poddana i posłuszna swemu mężowi (Gromkowska-Melosik, 2013, s. 63-65). Nadrzędną wartością była wiara opierająca się na bojaźni bożej i strachu przed potępieniem. Uczucia zaś miały być głęboko skrywane, ich przejawianie mogło zostać odebrane jako (w najlepszym wypadku) brak ogłady i „niedostatki” charakteru lub (w najgorszej sytuacji) mogły przynosić hańbę i wykluczyć z kręgów towarzyskich (Davies, 2012, s. 604-759). Agnieszka Gromkowska-Melosik opisuje również sytuację kobiet przez pryzmat ciasnego gorsetu (2013, s. 133-135), który, jej zdaniem, idealnie oddaje realia ich życia. Również z tego czasu pochodzi określenie kobiety „rozwiązłej”, czyli pozbawionej sztywnego gorsetu, który nie tylko krępował ruchy fizycznie, ale też świadczył o zajmowanym przez nią statusie społecznym (Gromkowska-Melosik, 2013, s. 23-24). W kontekście przytoczonych faktów wydaje się, że szczególną dbałością o moralność własną oraz podopiecznych powinna odznaczać się guwernantka.

 

Sytuacja społeczna guwernantek epoki wiktoriańskiej

Epoka wiktoriańska w Anglii, która częściowo przypadała na europejski późny romantyzm (obejmuje także czasy Wiosny Ludów i okres pozytywizmu) przyniosła rozkwit profesji guwernanta, czy też nauczyciela domowego, który był bardzo popularny wśród wyższych klas społecznych, będąc jednocześnie najbardziej pogardzaną profesją w dziewiętnastowiecznej Anglii — jak zaznacza Harvey Pitcher (2014). Z jednej strony miała go cechować romantyczna potrzeba niesienia oświaty, kształcenia młodych umysłów, z drugiej zaś nadchodząca rewolucja gospodarcza, technologizacja, „umaszynowienie” zakładów fabrycznych i zmiana dotycząca potrzeb kształcenia zawodowego stawiała przed nim często niemożliwe do zrealizowania zadania (Nawrot-Borowska, 2012, s. 273-280). O losach nauczycieli domowych czerpiemy wiedzę przede wszystkim z pozostawionych pamiętników, listów, dzienników, ale też z literatury tamtego czasu.

 

Metoda

W prezentowanym artykule za cel obrano przedstawienie charakterystyki guwernantek występujących w powieściach sióstr Charlotte, Anny i Emily Brontë, odnosząc się również do osobistych doświadczeń zawodowych i życiowych tych autorek. Ukazane zostaną indywidualne ścieżki zawodowe, jakimi podążyły bohaterki i ich twórczynie od momentu pojawienia się pomysłu na pracę w zawodzie nauczyciela, wraz z motywacją do przyjęcia tej roli, poprzez rozwój osobisty i relacje między życiem zawodowym a prywatnym, do chwili zakończenia aktywności zawodowej.

Do analizy wykorzystano źródła zastane w postaci publikowanych listów sióstr, fragmentów ich pamiętników oraz biografii (w tym jedna autorstwa Elizabeth Gaskell, która osobiście znała rodzinę Brontë), a także ich wybrane dzieła literackie. Zgromadzony materiał badawczy analizowano i interpretowano porównując losy bohaterek literackich z doświadczeniami Anny, Charlotte i Emily jako guwernantek w epoce wiktoriańskiej. Podczas analizy wyłoniły się kategorie, które wyznaczyły strukturę i kierunek interpretacji. Zastosowany klucz analizy zakłada naprzemienność relacji: bohaterka-autorka oraz bohaterka-bohaterka. Analiza zaczyna się od motywacji wkroczenia na ścieżkę zawodową poprzez doświadczenia i zdarzenia krytyczne, oraz wycofanie się z zawodu, uwzględniając kwestie procesualne i przeżycia towarzyszące — o ile mamy do nich źródłowy dostęp.

 

Rodzina Brontë — na plebanii w Harworth

Aby móc zrozumieć motywy, które kierowały tworzeniem różnych bohaterek literackich, kreowania ich biografii i wplatania w różnorodne wątki, konieczne wydaje się przedstawienie sylwetek autorek dzieł. Słynne siostry Brontë przyszły na świat w rodzinie pastora irlandzkiego pochodzenia — Patricka Brontë i Marii Branwell Brontë. Dorastały i żyły na plebanii w Harworth w hrabstwie Yorkshire. Charlotte, Anna oraz Emily są najmłodszymi z sześciorga dzieci. Najstarsza Maria oraz Elizabeth zmarły w wieku dziecięcym na gruźlicę, która rozwinęła się między innymi w wyniku złych warunków sanitarnych w internacie i chronicznego niedożywienia w szkole, do której zostały wysłane wraz z Charlotte. Trzecim dzieckiem był jedyny syn — Branwell (imię nadane od nazwiska panieńskiego matki). Charlotte jako jedyna z pozostałych sióstr znała i zachowała w pamięci zmarłe nieszczęśliwie starsze siostry. Niebawem również na nowotwór zmarła Maria Brontë, pozostawiając swe dzieci pod opieką surowego ojca oraz swojej siostry Elizabeth, która do śmierci pomagała w pobożnym wychowaniu dzieci. Branwell, prowadząc burzliwe życie, jak opisuje Eryk Ostrowski, zaangażowany w ruch masoński o skrajnym, agresywnym rycie (por. Ostrowski, 2013), również popadł w chorobę w wieku młodzieńczym i zmarł. Między nim a Charlotte była wyjątkowa więź, która zaowocowała wzajemnymi inspiracjami i wspólnymi pracami, takimi jak saga o Szklanym Mieście i mitycznej Angrii; „gdy jedno porzucało postać, drugie ją przejmowało i kontynuowało jej losy. Gdy pod piórem jednego bohater ginął, drugie przywracało go do życia” (Ostrowski, 2015). Charlotte i jej brat Branwell byli jedynymi z rodzeństwa, których od dziecka porywały literackie światy tworzonych przez nich juweniliów — angriańskich bohaterów. Anna i Emily, młodsze siostry, chociaż też twórczo uzdolnione (liczne obrazy, szkice, setki listów, wiersze i pamiętniki są tego dowodem), nie przejawiały takiego zapału, zaangażowania czy chęci odkrywania nowych miejsc. Z tych dwóch najbardziej jednak izolowała się Emily (por. Ostrowski, 2013). Była dziewczyną, o której charakterze mówiono, że jest twardy i ostry jak u generała (Ostrowski, 2013, s. 95-97). Miała, jak całe rodzeństwo, duży talent plastyczny. Pozostało po niej wiele niezwykle precyzyjnych szkiców, a także dzieło, które rozpala wyobraźnię czytelników i reżyserów filmowych, a odrzucone przez jej współczesnych i uznane jako drastyczne oraz bezbożne (Ostrowski, 2013, s. 95-97) — Wichrowe Wzgórza. Natomiast Anna, najmłodsza z rodzeństwa, opisywana jest jako „pełna pobożności”, uduchowiona i refleksyjna. Była nieszczęśliwie zakochana w wikarym swego ojca, który, niestety, młodo zginął. Anna po tej tragedii nie odnalazła szczęścia w miłości, ale oddała się modlitwie i poetycznej twórczości (Ostrowski, 2013, s. 95-97). Dzieła sygnowane jej nazwiskiem to Agnes Grey oraz Lokatorka Wildfell Hall. Istnieje przypuszczenie, które skromnie podsuwa Elizabeth Gaskell (2014)¹, a zostało ono rozwinięte przez badaczy „bronteanistów” i literaturoznawców, iż autorką wszystkich tych dzieł jest właśnie najstarsza z sióstr, która chciała w ten sposób zapewnić dochód młodszemu, mniej zaradnemu rodzeństwu (por. Ostrowski, 2013). Emily i Anna zmarły bardzo młodo, pozostawiając w żalu ukochaną siostrę. Charlotte żyjąca w samotności, nieszczęśliwie zakochana w profesorze Constantinie Hegerze, który był jej nauczycielem podczas pobytu w Brukseli, ceniona autorka, ukazująca w swych pracach „nowy model kobiety” wyzwolonej z gorsetu, niezależnej, ambitnej, wolnej i samodzielnej (por. Ostrowski, 2013), niedługo przed śmiercią poznała Arthura Bella Nichollsa, wikarego ojca, z którym wzięła ślub. W listach do Ellen Nussey pisała o swoim małżeńskim szczęściu. Trwało ono jednak niewiele ponad rok, a przerwała je śmierć Charlotte po krótkiej, lecz wyniszczającej chorobie. Charlotte najprawdopodobniej spodziewała się wówczas dziecka. Dokładna przyczyna jej śmierci pozostaje tajemnicą (por. Ostrowski, 2013).

 

Motywacja do podjęcia zawodu guwernantki przez bohaterki i autorki

Charlotte miała wiele obaw dotyczących przyszłości swojej oraz młodszych sióstr. Ponadto, mając bagaż przeżyć przywieziony z Brukseli, gdy znalazła się znowu w swoim domu na plebanii w małym Harworth w Anglii, zmagała się jednocześnie z pragnieniem poznawania świata, ambicjami, by coś w życiu osiągnąć, oznaczyć swe istnienie na kartach historii, wraz z wyzwaniami życia codziennego w skromnym domu rodzinnym ojca pastora, walcząc o godny byt. Jako najstarsza córka uznawała za swój obowiązek pomoc jedynemu rodzicowi w utrzymaniu całego rodzeństwa i plebanii przynajmniej w takiej części, w jakiej byłaby w stanie to czynić, będąc nauczycielką (Gaskell, 2014, s. 200-201). W liście do swej przyjaciółki Ellen, Charlotte napisała:

„A tymczasem życie upływa. Wkrótce będę miała trzydzieści lat i niczego dotąd nie dokonałam. Czasem ogarnia mnie przygnębienie na myśl o tym, co teraz ze mną i co dalej” (Ostrowski, 2013, s. 25)².

Zanim spłynęły na siostry pierwsze tantiemy za stworzone powieści, trudniły się one pracą guwernantek, lecz żadna z nich nie pałała rzeczywistą pasją do tego zawodu — o czym świadczą zachowane w listach (również we wspomnieniach ich uczennic) opisy i relacje z wykonywanych obowiązków i warunków, w jakich się to odbywało (por. Ostrowski, 2013; Gaskell, 2014). Eryk Ostrowski, opisując Annę, zaznacza:

„Daty urodzin i śmierci dopełniają tu adresy dwóch domów, w których zatrudniła się w roli guwernantki, lecz — o ile wiadomo — nie własnym kosztem, jak to było w przypadku Emily, i bez wylewania żalów z tęsknoty za lepszym losem, jak to czyniła Charlotte. Nawet jeśli prawdą jest, że była równie kiepskim wychowawcą jak ona i z braku lepszych metod… przywiązywała dzieci do nogi stołowej, żeby nie przeszkadzały jej pisać. Te guwernanckie losy zaowocowały natomiast pewnym otwarciem się na świat zewnętrzny, przed którym barykadowała się Emily” (Ostrowski, 2013, s. 39).

Również najstarsza siostra „piastowała” to uciążliwe dla niej stanowisko. Jednak, jak wynika z biografii, z rozmów, jakie prowadziła z Charlotte Elizabeth Gaskell, zamiarem tej pierwszej było szczere poświęcenie się pracy i zaangażowanie w dobre wychowanie powierzonych jej dzieci. Rzeczywistość okazała się inna (por. Gaskell, 2014). W jednym ze swych listów Ch. Brontë napisała:

„Ciężko walczyłam, by zacząć odczuwać zadowolenie z mej nowej posady. Cała okolica, dom oraz przyległe tereny są, jak mówiłam, boskie; lecz niestety zdarza się, że dostrzegamy wszechotaczające piękno — przyjemne lasy, białe ścieżki, zielone trawniki, błękitne, słoneczne niebo — a nie dane nam poświęcić ani jednej chwili, ani jednej myśli, by się nimi nacieszyć” (Gaskell, 2014, s. 205).

Co zaś się tyczy Anny, gdy E. Gaskell zapytała w rozmowie Charlotte o opisaną w Agnes Grey scenę, w której na oczach głównej bohaterki jej podopieczny próbował ukamienować pisklęta w gnieździe, ta w obronie siostry odpowiedziała, że: „tylko ktoś, kto pracował na stanowisku guwernantki, byłby w stanie zdać sobie sprawę z istnienia ciemnej strony «zacnej» natury ludzkiej” (Gaskell, 2014, s. 203).

Życie szybko postawiło siostry Brontë przed nieuniknioną weryfikacją swojego powołania, które jednoznacznie nie wskazywało na drogę nauczycielską. Charlotte i Anna wykorzystały jednak zdobyte doświadczenie w pracy guwernantek do stworzenia zajmujących powieści, odzwierciedlających ich własne ambicje, dążenia i przeżycia, ale też wiktoriańskiego ducha czasu.

Charlotte, będąc przekonana o niedoskonałościach swojego ciała (por. Gaskell, 2014; Ostrowski, 2013), starała się wykreować bohaterki, które obrazowały jej własne pragnienia i dążenia. Publikując swoje dzieła pierwotnie pod pseudonimem Currer Bell, brała pod uwagę trudności, jakie mogłyby ją czekać ze względu na kulturowe postrzeganie płci (Ostrowski, 2013, s. 53, 154, 223) w tamtych czasach — epoce wiktoriańskiej (por. Gromkowska-Melosik, 2013). W następnych wydaniach jej prac i po sukcesie powieści Dziwne losy Jane Eyre. Autobiografia współcześni jej czytelnicy doszukiwali się analogii pomiędzy wątkami jej prawdziwego życia a losami tytułowej bohaterki, tak jak czynią to również i dziś spadkobiercy jej dzieł. Jednak publiczny „portret” Charlotte jest różny od tego, kim była i czuła się ona sama. „Powieści, które zostawiła po sobie, nie są — jak się powszechnie przyjmuje — odzwierciedleniem jej natury, lecz tego, jaką chciałaby być” (Ostrowski, 2013, s. 71).

Z tej pozornie prostej uwagi wynikają dalsze wnioski, szczególnie ważne, gdy poruszona zostanie kwestia pracy w roli guwernantki i radykalne różnice pomiędzy opisywanymi wydarzeniami — to odnosi się zarówno do Charlotte, jak i Anny — a realiami ich codzienności. Eryk Ostrowski, opisując Charlotte, zauważa pewną prawidłowość: „Nie trzeba przecież znać tajników warsztatu pisarskiego, by domyślać się, iż gdyby we wszystkim odpowiadała swojej bohaterce, wówczas nigdy nie powstałaby opowieść o Jane Eyre. Nie ze spełnienia bowiem rodzą się arcydzieła, lecz z pragnienia i żądzy — bycia kimś innym, stworzenia siebie od nowa” (Ostrowski, 2014, s. 107).

Porównując te dwa światy — rzeczywisty i literacki — jasne staje się, że obie siostry doskonale znały zasady pracy guwernantki, rozumiały, czym jest pasja nauczania i oddanie uczniom, znały pewne kwestie metodyczne i dydaktyczne, ale same w praktyce nie potrafiły ich realizować. Czyniły to ich bohaterki.

 

Społeczny aspekt roli zawodowej w percepcji guwernantek

Znany był autorkom również społeczny kontekst wykonywania pracy guwernantki (nauczycielki domowej, wychowawczyni). Praca ta była zwykle wykonywana przez niezamożne lub pozbawione majątku panny (także panów), których sytuacja finansowa lub rodzinna zmusiła do podjęcia się tej pracy. Zdarzało się, że była ona wykonywana przez dobrze urodzone osoby, które utraciły prawo do majątku wskutek wydziedziczenia, bankructwa, wojny, choroby, niezaradności w rodzinie lub osoby osierocone w dzieciństwie, nad którymi krewni odmówili pełnienia pieczy, zapewniając jednak pobyt w szkołach z internatem. Im lepsze wykształcenie posiadali kandydaci na guwernerów/guwernantki i im więcej umiejętności prezentowali, tym lepszej zapłaty mogli się spodziewać. Nie było to jednak równoznaczne z możliwością awansu społecznego, lepszymi warunkami pracy lub szacunkiem i życzliwością pracodawców³. Ci często lekceważyli swoich pracowników, obarczając ich nadmiernie i wykorzystując do prac niezwiązanych z prowadzeniem edukacji ich pociech. Charlotte w czerwcu 1839 r. pisała:

„Dzieci nieustannie są ze mną. Co się tyczy napominania ich, to szybko odkryłam, że nie ma o tym mowy. (…) Skarga złożona matce jest jedynie źródłem ponurych spojrzeń i niesprawiedliwych stronniczych wymówek w obronie dzieci. Spróbowałam raz i odniosłam tak wybitne zwycięstwo, że już więcej próbować nie będę. Obecnie zaczynam sądzić, iż wcale nie zamierza (chlebodawczyni) mnie poznać; (…) pragnie jedynie wybadać, jaka jest możliwie największa ilość pracy, którą można by we mnie wcisnąć” (Gaskell, 2014, s. 205).

Taką sytuację przeżywa bohaterka Agnes Grey, która, doprowadzona do granic wytrzymałości przez swoje podopieczne, udała się zawiadomić panią domu o nagannym zachowaniu jej córek. W odpowiedzi usłyszała gorzko brzmiące słowa: „Mądra guwernantka zdaje sobie sprawę i wie, że chociaż sama dla świata znaczy niewiele, zalety i niedoskonałości jej wychowanków będą uważnie obserwowane — i że jeśli bez reszty nie odda się swojej pracy, nie będzie mogła liczyć na odniesienie jakichkolwiek sukcesów” (Brontë A., 2011, s. 184).

Jak wskazuje Ewa Kraskowska, praca guwernantek była nacechowana pewną trudną do pogodzenia dwoistością pełnionej roli w kontekście sytuacji społecznej. Guwernantka, często będąc osobą dobrego rodu, nie mogła zajmować miejsca wśród służby, ale nie była też traktowana na równi z zatrudniającymi ją „panami”. Nie była traktowana jak pokojówki, czy też lokaje, ale poza świętami nie mogła jadać przy wspólnym stole z pracodawcami (por. Kraskowska, 2006).

Ponadto, gdy starała się zyskać szacunek, oskarżano ją o zły charakter, brak pokory i nadużywanie przymusu, zaś uległość była kojarzona z brakiem charakteru lub jego słabością i niezdolnością do nauczania. Młode i powabne guwernantki były narażone na zawiść i gorsze traktowanie ze strony pań domów, ale też na molestowanie przez gospodarzy. Brzydkie oblicze czy niekształtna postura narażały ją z kolei „na docinki i śmiechy za plecami” (por. Kraskowska, 2006). Warto jednak pamiętać, że dla wielu wykonujących ten zawód był on przykrą koniecznością pozbawioną zamiłowania, co często przynosiło brak efektów oraz sukcesów zawodowych, dydaktycznych i wychowawczych, zarówno dla nich samych, jak i dla ich podopiecznych⁴. Zdarzali się też dobrotliwi i serdeczni pracodawcy. Sama Charlotte doświadczyła pracy w takim domu. W liście do Ellen napisała:

„Wiem, że moja obecna posada jest bardzo dobra, jak na guwernantkę — gnębi mnie jednak i prześladuje przeświadczenie, że nie mam naturalnych predyspozycji do mego zawodu — byłoby mi prościej i łatwiej, gdyby chodziło o samo uczenie — ale najbardziej bolesne jest to, że trzeba mieszkać w cudzym domu — wyzbyć się własnej osobowości — przystosować się do oziębłości otoczenia” (Gaskell, 2014, s. 205).

 

Start zawodowy wiktoriańskich guwernantek

Podczas analizy Dziwnych losów Jane Eyre główna bohaterka jawi się jako młoda, niezbyt piękna, ale „dobra, oddana swej pracy nauczycielka i guwernantka” (Gaskell, 2014, s. 107). Jako dziecko Jane Eyre zostaje osierocona i trafia pod opiekę wujostwa. Gdy jednak umiera ukochany wuj, jej ciotka — pełna nienawiści wobec ulubienicy męża — oddaje ją do szkoły, w której dorasta w fatalnych warunkach, niedożywiona, osłabiona, ale z otwartym umysłem na świat i chętna do nauki. Jest świadkiem śmierci wielu dzieci — swoich rówieśników, a także swojej najukochańszej przyjaciółki. Wszystkie te wydarzenia kładą się cieniem na jej przyszłości. Będąc pilną uczennicą, poznaje język francuski, prawidłowości języka ojczystego, matematyki, a także umiejętności gry na pianinie, rysunku i szycia. Po ukończeniu nauki zostaje nauczycielką w tejże szkole, ale po dwóch latach pracy zaczyna pragnąć czegoś innego.

„Czego pragnę? Innej posady, w innym domu, wśród innych twarzy, w innych warunkach. Pragnę tego, gdyż daremnie pragnęłabym czegoś lepszego. Jakim sposobem starają się ludzie o inną posadę? Sądzę, że zwracają się do przyjaciół i znajomych; ja ich nie mam. Ale jest wielu takich, którzy również nie mają przyjaciół i sami muszą się starać, sami sobie pomagać. I jak się oni do tego biorą?” (Brontë Ch., s. 105).

Jane postanawia opublikować ogłoszenie w gazecie, w nadziei na rychłą odpowiedź i nową posadę. Jest ono tym istotniejsze, że pokazuje, w jakie umiejętności wyposażona winna być młoda panna rozpoczynająca pracę guwernantki.

„Ogłoszenie moje brzmiało: «młoda osoba mająca wprawę w nauczaniu» — czyż od dwóch lat nie byłam nauczycielką? — «pragnie otrzymać posadę nauczycielki w domu prywatnym do dzieci poniżej lat czternastu» — pomyślałam, że mając sama zaledwie osiemnaście lat, nie chciałabym podejmować się prowadzenia dziewcząt bliższych mi wiekiem. — «Może udzielać zwykłych przedmiotów, objętych programem dobrego angielskiego wykształcenia wraz z językiem francuskim, rysunkami i muzyką» (Brontë Ch., 2015, s. 105-106).

Nieco inaczej przedstawia się sytuacja głównej bohaterki powieści pióra Anny Brontë — tytułowej Agnes Grey, która postrzegana we własnym domu jako wieczne dziecko, nieporadne i niesamodzielne, ma ambicje, by działać, by zmienić pogląd bliskich na jej osobę, ale przede wszystkim wspomóc pogrążającą się w długach rodzinę. Jest córką pastora, który będąc jeszcze młodym wikarym, poślubił jej matkę — kobietę dobrego rodu i z bogatego domu —wskutek czego została ona wydziedziczona. Kochała jednak swego męża ponad wszystko i niestraszne jej były bieda i praca własnych rąk. Małżeństwu udało zgromadzić niewielki, ale pozwalający godnie żyć majątek, który został nieszczęśliwie zainwestowany. W tych okolicznościach Agnes postanawia podjąć się pracy guwernantki. Argumentując swoją decyzję, panna Grey przekonuje:

„Nie twierdzę, że umiałabym nauczać starsze dziewczynki, ale chyba mogłabym kształcić młodsze… To byłoby takie przyjemne… Ogromnie lubię dzieci” (Brontë A., 2011, s. 16).

W zdobyciu posady pomaga jej matka, wykorzystując kontakty rodzinne i przyjacielskie. Listowna wymiana informacji w celu wybrania właściwego domu jako pierwszej pracy dla córki trwała wiele tygodni i wiązała się jedynie z grzecznościowymi pytaniami o rozeznanie w ofertach pracy dla guwernantki. Przeglądana była również prasa z ogłoszeniami. Po tym czasie oczekiwania pełna entuzjazmu Agnes udała się do rodziny Bloomów, gdzie pracowała rok. Poszukując kolejnego stanowiska, A. Grey przy motywacji matki sama zamieściła w gazecie informację o sobie. Anonsując w listach, wskazuje na umiejętności, jakie posiadła:

„Wreszcie poradziła mi, ażebym sama zamieściła w gazecie ogłoszenie, podając w nim swoje kwalifikacje i tym podobne. — Muzyka, śpiew, rysowanie, język francuski, łacina i język niemiecki — wyliczyła matka. — To nie byle jakie kwalifikacje i wielu uważałoby się za szczęśliwców, znajdując tak wiele w jednej guwernantce” (Brontë A. 2011, s. 71).

Oczekiwaniu na propozycję zatrudnienia towarzyszą młodej dziewczynie piękne wyobrażenia o pracy guwernantki. Wśród nich na pierwszy plan wysuwają się zarówno własne ambicje, jak i chęć zaimponowania, a zarazem pomocy najbliższym.

„Jakże wspaniale byłoby móc zostać guwernantką! Wyjechać w świat i rozpocząć nowe, samodzielne życie; korzystać ze swoich nieużywanych dotąd zdolności, poddać sprawdzianowi te jeszcze nieodkryte, pracować na swoje własne utrzymanie i uwolnić ojca, matkę i siostrę od konieczności zapewnia mi wiktu i opierunku, jednocześnie niosąc im pocieszenie i pomoc — i wreszcie pokazać papie, na co stać jego małą Agnes, i przekonać mamę i Mary, że nie jestem tym bezradnym, bezrozumnym stworzeniem, za jakie mnie uważają” (Brontë A., 2011, s. 17).

Agnes przed pierwszą pracą wykazuje idealistyczne, niemal romantyczne podejście do kształcenia. Za przykład idealnego wychowawcy i nauczyciela ma własną matkę, która z dumą bierze na siebie ciężary domowych obowiązków, wspiera męża w chorobie, a ponadto — korzystając z nabytego w młodości doskonałego wykształcenia — sama prowadzi naukę własnych córek (starszej Mary oraz Agnes), przykładając tak uwagę do etyki, jak do wiedzy i umiejętności praktycznych. Agnes poddaje się radosnym obrazom swych myśli:

„I jakże rozkosznie byłoby móc opiekować się dziećmi, jak cudownie byłoby je kształcić!” (Brontë A., 2011, s. 17).

Przywołuje również z pamięci fragment wiersza Jamesa Thomsona opiewającego możliwość nauczania innych: „Rozkoszny to cel uczyć myśl młodą, jak wypuścić pęd!”⁵.

Osiemnastoletnia Jane Eyre, nie mając wsparcia bliskich osób, ma więcej obaw dotyczących nowej pracy. Główne z nich dotyczyły nowych podopiecznych. Perspektywa zmiany nie przeraża jej, lecz fascynuje — niemniej jednak zachowuje się ostrożnie. W anonsie do gazety umieszcza jedynie swoje inicjały, a swoim zamiarem postanawia nie dzielić się ze współpracownikami w szkole tak długo, jak to tylko będzie możliwe. W informacji o sobie panna Eyre napisała:

„«Młoda osoba mająca wprawę w nauczaniu» (…) «Może udzielać zwykłych przedmiotów, objętych przedmiotem dobrego angielskiego wykształcenia wraz z językiem francuskim, rysunkami i muzyką. (W owych czasach, czytelniku, ten, na dziś już za szczupły, katalog umiejętności był uważany za wcale obszerny). Adres J.E., poste restante, Lowton»” (Brontë Ch., 2015, s. 106).

Jane niebawem otrzymała odpowiedź, którą przyjęła z ulgą. Jej uczennicą miała zostać dziewięcioletnia dziewczynka, Francuzka mieszkająca w Thornfield.

Dla Agnes pierwsza posada była niezwykle trudnym doświadczeniem. Nie znalazła akceptacji dla swych metod, a będąc niedoświadczoną i młodą osobą, nie potrafiła zachować się asertywnie zarówno wobec gospodarzy, jak i podopiecznych. Pozbawiona możliwości jakiegokolwiek karania, czuła, że nie jest w stanie wyegzekwować od powierzonych jej opiece dzieci ani odrabiania lekcji, ani dobrego zachowania. W zamian spotyka ją wiele szykan i niezrozumienia ze strony podopiecznych. Sama zastanawiając się nad słusznością swej decyzji, skłania się do refleksji:

„Zresztą z własnej, nieprzymuszonej woli znalazłam się na tej posadzie i sama ściągnęłam na siebie obecne przykrości, toteż doszłam do wniosku, że trzeba mi je znosić bez słowa skargi. A nawet więcej: nie żałując swojego kroku, pragnęłam pokazać najbliższym, że bez względu na wszystko potrafię podołać swoim obowiązkom i wywiązywać się z nich z podniesioną głową” (Brontë A., 2011, s. 45).

Udając się na urlop, postanawia już nie wracać do tego domu i poszukać nowych pracodawców. Pod wpływem refleksji nad przyczynami jej niepowodzenia na pierwszej posadzie, mając w pamięci zebrane doświadczenia, postanawia czas urlopu wykorzystać nie tylko na pomoc w czynnościach domowych, ale też na samorozwój, podniesienie swoich kompetencji zawodowych i ćwiczenie nowych umiejętności, które pozwolą jej starać się o lepsze miejsce pracy.

„Równolegle dokształcałam się, ażeby nadrobić zaległości, które nagromadziłam wskutek swojego pobytu w Wellwood House, oraz by zyskać nowe zasoby wiedzy, z których mogłabym korzystać w przyszłości” (Brontë A., 2011, s. 67).

Podobnie postępuje Jane Eyre w chwili, kiedy opuszcza Thornfield będący jej dotychczasowym miejscem pracy i odnajduje swoje rodzeństwo cioteczne. Podejmuje wówczas naukę języka niemieckiego, a także za namową kuzyna uczy się języka hindi. Ponadto nie zapomina o ćwiczeniach z rysunku.

 

Rola guwernantki w percepcji otoczenia

Zaznajamiając się z losami Agnes Grey i Jane Eyre, poznajemy nie tylko ich stosunek do pracy, dzieci i środowisk, do jakich trafiły, ale też ukazuje się „odbicie lustrzane”, w którym obraz zależy od opisującej rolę guwernantki społeczności. Tak też za pośrednictwem bohaterek dowiadujemy się, co myślały na ich temat osoby, od których były niższe statusem, a w gronie których zmuszone były przebywać i pracować. Wiadomości o kontekście społecznym pracy guwernantki czerpiemy w dwojaki sposób: jest to bezpośrednia „informacja zwrotna” lub rozmowa, która toczy się swobodnie w towarzystwie nauczycielki (narratora). Z „oceną” swej pracy spotkała się Agnes, gdy otrzymała naganę za to, iż jedna z podopiecznych preferuje polowania i jazdę konną nad kształtowanie umiejętności godnych młodej damy, która niebawem ma wkroczyć do towarzystwa.

„Droga panno Grey! To takie dziwne — przypuszczam, że nie może nic pani na to poradzić, jeśli nie leży to w jej naturze… ale zastanawiam się, dlaczego nie potrafi pani zdobyć zaufania tego dziewczęcia i sprawić, by pani towarzystwo było Matyldzie przynajmniej tak samo miłe, jak towarzystwo Roberta albo Josepha! (…) kto jest jej guwernantką! Kto inny miałby kształtować upodobania młodej panny, jeśli nie jej osobista wychowawczyni? Miałam okazję poznać guwernantki, które tak bardzo utożsamiały się ze swoimi podopiecznymi, że wstydziłyby się same powiedzieć na ich temat coś złego — a słysząc z ust kogo innego nawet najmniejszy zarzut pod ich adresem, uznałyby to za krytykę swojej własnej osoby” (Brontë A., 2011, s. 183).

Tu w sposób bardzo czytelny panna Grey dostała informację, że jej starania są zdecydowanie nienależyte, a skarga jest czymś niedopuszczalnym. Jednak jeszcze mniej przychylny odbiór roli guwernantki został zaprezentowany w Dziwnych losach Jane Eyre. Czytelnik spotyka Jane w sytuacji, gdy pan Rochester nakazuje jej obecność na wydanym przez siebie przyjęciu dla grupy znajomych, pięknych dam i dostojnych dżentelmenów. W zabawie uczestniczy również jej podopieczna — wychowanka Edwarda Rochestera — i to jej obecność przywołuje temat „guwernantki”:

„…zdaje mi się, że pan trzyma do niej [Adelki] guwernantkę, widziałam z nią jakąś osobę przed chwilą, czy poszła sobie? O nie! Jest tam za zasłoną, przy oknie. Pan jej płaci naturalnie; to chyba nie kosztuje mniej, raczej więcej, bo pan musi je obie w dodatku utrzymywać” (Brontë Ch., 2015, s. 216).

Tu w odpowiedzi Rochester potwierdza, że utrzymuje guwernantkę i że nie brał pod uwagę możliwości wysłania dziecka do szkoły.

„Nie, wy, mężczyźni, nigdy nie zastanawiacie się nad kwestią oszczędności i zdrowego rozsądku. Chciałabym, by pan usłyszał, co mama potrafi powiedzieć na temat guwernantek. Mary i ja miałyśmy swojego czasu coś ze dwanaście guwernantek; połowa z nich były to nieznośne kreatury, reszta śmieszne, a wszystkie czupiradła, nieprawdaż mamo?” (Brontë Ch., 2015, s. 216).

Przytaczane rozmowy odbywają się pomiędzy przybyłymi damami. Kierują się one w stronę wspomnień dzieciństwa i historii związanych z posiadaniem osobistej nauczycielki. Są to portrety krzywe, przykre oku czytelnika, w ocenie jawią się kategoryczne i niezwykle krytyczne:

„Moja najdroższa, nie mów mi o guwernantkach; samo to słowo działa mi na nerwy. Wycierpiałam męki z powodu ich nieumiejętności i grymasów. Bogu dziękuję, że skończyłam z nimi raz na zawsze! — Tu pani Denet nachyliła się ku nabożnej damie i szepnęła jej coś na ucho; przypuszczam, po odpowiedzi sądząc, że zwróciła jej uwagę, iż jedna z tej wyklętej rasy jest tu obecna. — Tant pis! To jej nie zaszkodzi!” (Brontë Ch., 2015, s. 216-217).

Szykanom poddano również wygląd znajdującej się w pomieszczeniu młodej Jane, której uroda (podobnie jak uroda jej twórczyni) znacznie odbiegała od ogólnie przyjętego kanonu.

„Zauważyłam ją; znam się na fizjonomiach, a na jej twarzy widzę wypisane wszystkie wady jej klasy” (Brontë Ch., 2015, s. 217).

Panna Ingram rozwija temat guwernantek, powracając do wspomnień o psotach i figlach, jakich doznawali jej wychowawcy.

„Ja mam tylko jedno słowo do powiedzenia o całej tej zgrai: to plaga. Nie twierdzę, że ja sama wiele od nich ucierpiałam, bo umiałam odwrócić karty. Co za figle Teodor i ja płataliśmy naszym pannom Wilson, paniom Grey i madame Joubert! Mary była zawsze zanadto śpiąca, by odważnie wziąć udział w jakimś spisku. Najlepsza zabawa była z madame Joubert; panna Wilson było to biedne, chorowite stworzenie, płaczliwe i smutne, słowem, nie warto było znęcać się nad nią; a pani Grey była gruboskórna i niewrażliwa; nie można jej było niczym dotknąć. Ale biedna madame Joubert! Widzę jeszcze jej wściekłą pasję, gdy doprowadzaliśmy ją do ostateczności, wylewając herbatę, krusząc chleb z masłem, rzucając książkami o sufit, wygrywając piekielne koncerty linijką o stół, pogrzebaczem o popielnik przed kominkiem” (Brontë Ch., 2015, s. 217).

Również guwerner, na którego miała szansę natrafić w swej karierze edukacyjnej, był ofiarą zabaw, docinków, a także knowań, wskutek czego stracił pracę.

„…przypomnij sobie, jak pomagałam ci dręczyć tego guwernera, pana Vininga, o smętnym obliczu, «pastora w pączku», jak go nazywaliśmy” (Brontë Ch., 2015, s. 218).

U kresu oskarżeń pojawia się wyliczanka niebezpieczeństw, skrzywień i rys na charakterze, które mogą spowodować nieodpowiednie guwernantki — zwłaszcza te mające czelność się zakochać lub trwać na odmiennym stanowisku niż jej chlebodawcy:

„Och, litości, droga mamo! Oszczędź nam wyliczania! Au reste, wszyscy je znamy: niebezpieczeństwo złego przykładu dla niewinnej młodzieży, roztargnienie i skutkiem tego zaniedbywanie obowiązków (…) zuchwałość, bunt i generalna klapa” (Brontë Ch., 2015, s. 218).

Wśród tej oskarżycielskiej retoryki pojawia się i zgoła odmienne zdanie wyrażone przez jedną z młodych dam uczestniczącej w rozmowie — Amy Easton:

„I my psociłyśmy nauczycielce; ale to było takie dobre stworzenie, wszystko znosiła; nic jej nie mogło zniecierpliwić. Nigdy się na nas nie gniewała” (Brontë Ch., 2015, s. 218).

Powyższe wypowiedzi uzupełniają społeczne tło zawodu guwernantki. Ogólnie funkcjonujące opinie o ich urodzie, zachowaniu, elokwencji i kompetencjach nauczycielskich, dla bohaterek powieści okazują się krzywdzące, jednak z drugiej strony — nie zmieniają ich na gorsze; w końcu mają świadomość, jak niegodnie mogą zachowywać się ludzie z wyższych sfer społecznych — dziewczęta wyciągają wnioski ze swoich doświadczeń i stają się silniejsze, bardziej odporne, zachowują swój rozsądek i jednocześnie dystans do tego, co robią pozostali w ich otoczeniu. Chcą postępować właściwie, zachowywać się jak należy i z pożytkiem dla swych podopiecznych.

 

Szkoła — nowa perspektywa zawodowa

Zarówno w życiu rzeczywistym siostry Brontë, jak i ich fikcyjne bohaterki podjęły się pracy w szkolnictwie. Realizowało się to na różnych drogach. Charlotte, Anna i Emily postanowiły założyć wspólnie szkołę dla młodych dziewcząt. Było to wspólne marzenie, które przez długi czas zaprzątało myśli sióstr. E. Gaskell napisała: „W omawianym okresie ich ulubionym pomysłem na przyszłość był ten dotyczący założenia szkoły. Sądziły, że przy odrobinie inwencji i minimalnym powiększeniu obecnych pomieszczeń w domu, można by pomieścić na plebanii niewielką liczbę uczennic — cztery do sześciu” (Gaskell, 2014, s. 219).

Miał to być kolejny etap po nauczaniu domowym u obcych ludzi, w dalekich miejscach, poza domem i bez swojego wzajemnego towarzystwa; następny punkt w toczącej się bez sukcesów nauczycielskiej karierze zawodowej. Pomysł ten starały się wprowadzić w życie, i nawet rozpoczęły działania w tym kierunku. Przygotowane zostały przez nie zarówno ogłoszenia, jak i zapowiedzi prowadzonych lekcji. Pomimo, jak się wydawało, bogatej promocji plan ten ostatecznie nie został zrealizowany; siostry Brontë nie otwarły swojej szkoły. Ponownie zaobserwować możemy analogiczną sytuację do wcześniejszych przedstawionych opisów bycia w roli zawodowej — główne bohaterki powieści (inaczej niż swoje twórczynie) zrealizowały to, co w rzeczywistości dla sióstr okazało się niemożliwym. Jane Eyre wraz z kuzynem otwarła małą szkółkę przyparafialną dla wiejskich dzieci w różnym wieku, z odmiennymi możliwościami i startujących z innych poziomów rozwoju. O swojej szkole opowiada tak:

„Dziś rano szkółka wiejska została otwarta. Miałam dwadzieścia uczennic. Tylko trzy umieją czytać, żadna nie umie pisać ani rachować. Niektóre umieją robić na drutach, a kilka z nich trochę szyje. Mówią najbardziej gwarowym językiem” (Brontë Ch., 2015, s. 441).

Jane pisała także o trudnościach. Były jednak one dla niej niczym wobec zaangażowania, jakie postanowiła wnieść w tę pracę.

Również pannie Agnes Grey wraz z matką udaje się otworzyć szkołę, którą w chwili zamążpójścia postanawia opuścić, zaś pełnię obowiązków za prowadzenie instytucji przejmuje jej matka, która zatrudnia pomoc. Aby otworzyć szkołę, sprzedały pozostały im majątek i wykorzystały zaoszczędzone przez Agnes pieniądze. Zarówno Jane, jak i Agnes są zdeterminowane, aby szukać szczęścia, należą do tej grupy osób, które podjęły się pracy guwernantki ze względu na złą sytuację materialną rodziny, ale poza pieniędzmi ich motywację stanowiła ciekawość świata, chęć bycia niezależną, jak i poszukiwanie szczęścia. Obie bohaterki odnajdują to szczęcie. Jane zostaje u boku pana Rochestera, zaś Agnes poślubia wikarego Westona. Odnalezienie miłości, ślub i opieka nad mężami i dziećmi położyła kres pracy zawodowej, w której doznały wiele przykrości.

Dla Charlotte i jej sióstr to zakończenie okazało się nierealne. Ich szczęście miało zupełnie inne znaczenie, niż same tego pragnęły. Można domniemywać, że protoplastą opisanej przez Annę postaci pana Westona był zmarły tragicznie wikary jej ojca, w którym była zakochana. Natomiast E. Ostrowski znajduje cechy profesora Hegera (którego miłością obdarzyła Charlotte) w opisach postaci Rochestera. Przedstawione w fabułach analizowanych powieści postaci guwernantek są wyidealizowaną wersją samych autorek.

 

Podsumowanie

Guwernantka to zawód — mogłoby się wydawać w zależności od kontekstu — ostatniej, jedynej, a także pierwszej szansy. Tego wyboru i oceny sytuacji dokonują Charlotte, Anna i Emily Brontë wraz z bohaterkami ich powieści. Dzięki ich biografiom świat kobiet — nauczycielek w czasach epoki wiktoriańskiej — staje się bliższy współczesnemu odbiorcy. Chcąc zebrać wszystkie opisane charakterystyki, warto zestawić wszystkie postaci w kontekście opisywanych kategorii. 

 

Tabela 1. Autorki i postaci w kategoriach opisujących doświadczenia guwernantek