Różnorodność religijna społeczeństw wielokulturowych wyzwaniem edukacyjnym

We współczesnych wielokulturowych społeczeństwach żyją obok siebie ludzie różnych kultur i religii, preferujący rozmaite systemy wartości i mający różne orientacje światopoglądowe. W artykule podejmuję rozważania nad jednym z głównych atrybutów wielokulturowego społeczeństwa — różnorodnością i pluralizmem, zwłaszcza w obszarze religii. Ponieważ pojęcie różnorodności religijnej różnie się definiuje, ważne jest uzgodnienie, jakie zostaje przyjęte jego rozumienie. Problem bowiem nie polega na samej różnorodności — jest on faktem społeczno-kulturowym. Zasadniczy problem polega na tym, jak na tę różnorodność patrzeć, jak ją postrzegać i oceniać, czy ją akceptować i szanować, czy raczej niwelować i jej przeciwdziałać. Problem ten staje się wyzwaniem dla edukacji: czy i w jaki sposób wprowadzać te zagadnienia jako zadania edukacyjne? Wraz ze wzrostem różnorodności religijnej i światopoglądowej wzrasta nie tylko zapotrzebowanie na rzetelną informację o religiach, ale rośnie również potrzeba poszukiwania dróg wzajemnego poznania i lepszego zrozumienia się ludzi różnych wyznań, religii, światopoglądów. Można zakładać, że pozwoli to na okazywanie większej tolerancji, budowanie postaw szacunku wobec wyznawców innych religii, dążenie do międzyreligijnego zbliżenia i dialogu. Zadania te są wielkim wyzwaniem edukacji międzykulturowej, jak również szkolnej edukacji religijnej, która wspomagając kształtowanie tożsamości religijnej młodzieży, powinna — poprzez włączenie wymiaru religijnej różnorodności do procesu edukacyjnego — zadbać, by tożsamość religijna była tożsamością otwartą wobec Inności religijnej. Kwestie różnorodności religijnej — i wynikające z nich różnorodne implikacje społeczne — stały się ważnym problemem społecznym i edukacyjnym oraz kluczowym elementem dociekań naukowych wymagającym analiz i odpowiedzi.

Europejskie dokumenty, nawołujące do rozwoju strategii nauczania o religiach i wierzeniach w szkole, pozwalające nie tylko przekazywać wiedzę o różnorodności religijnej, ale również wspomagające kształtowanie u młodzieży postawy poszanowania i tolerancji wobec Inności oraz apelujące o odpowiednią edukację nauczycieli, to m.in. wytyczne Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka sformułowane w Toledo w 2007 roku (OSCE, 2007). Dokumenty te zmotywowały mnie do podjęcia niniejszych rozważań.

Różnorodność religijna

W społeczeństwach wielokulturowych spotykają się nie tylko różne kultury, ale zazwyczaj także różne religie. Zróżnicowanie religijne jest jedną z głównych cech społeczeństw wielokulturowych. Jakkolwiek wieloreligijność nie jest koniecznym atrybutem społeczeństwa wielokulturowego, większość społeczeństw wielokulturowych jest jednocześnie społeczeństwami wieloreligijnymi. Różnorodność religijna jest niewątpliwie związana z wielokulturowością, może tę wielokulturowość wzbogacać, ale i w pewnym sensie ją zubażać, będąc źródłem społecznych antagonizmów i konfliktów o podłożu religijnym. Negatywne implikacje różnorodności religijnej, zwłaszcza tej wykorzystanej politycznie, stają się trudnym doświadczeniem wielu współczesnych wielokulturowych społeczeństw.

Pojęcie różnorodności religijnej jest powszechnie używane w różnym sensie. Potocznie jest kojarzone z występowaniem na danym obszarze różnych religii. W naukach humanistycznych użycie tego pojęcia związane jest z wielością kultur i religii, wzrastającej na przestrzeni dziejów, a szczegółowiej oznacza występowanie wielu religii, wyznań, wierzeń, przekonań religijnych i wynikających z nich sposobów zachowań i stylów życia. Na współczesną europejską różnorodność religijną składa się nie tylko mozaika różnych wyznań chrześcijańskich, ale i wspólnoty reprezentujące wiele religii, w tym przede wszystkim islam, buddyzm, judaizm oraz coraz liczniejsza rzesza ludzi nieprzyznających się do żadnej wspólnoty religijnej, mających jednak własną (prywatną) religię bądź ludzi niewierzących, agnostyków, o światopoglądzie świeckim.

W naukach społecznych obok różnorodności religijnej terminem często stosowanym jest zróżnicowanie religijne. Jednak i ten termin jest niejednoznaczny, ponieważ w zależności od przyjętych wskaźników służących do jego określania, może być różnie rozumiany. James Beckford wymienia następujące wskaźniki zróżnicowania religijnego: liczba odrębnych organizacji i wspólnot religijnych, liczba członków należących do określonych wspólnot oraz liczba odrębnych tradycji wyznaniowych występujących w danym kraju (Beckford, 2006, s. 112-114). Zdaniem J. Beckforda, liczba odrębnych tradycji wyznaniowych jest bardziej użytecznym wskaźnikiem zróżnicowania religijnego niż dwa poprzednie wskaźniki, ponieważ jest bardziej precyzyjny i może ukazywać istotne różnice kulturowe i religijne. Biorąc pod uwagę ten wskaźnik, każdy kraj, w którym istnieją przynajmniej dwie odrębne tradycje wyznaniowe o znaczącej liczbie wyznawców, można uznać za zróżnicowany religijnie. W tym rozumieniu kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polska, niemające obecnie zbyt wielkiej liczby przedstawicieli innych religii niż chrześcijańska (co jednak szybko ulega zmianie), są krajami o znacznym zróżnicowaniu Kościoła chrześcijańskiego, które dotyczy katolicyzmu, protestantyzmu i prawosławia.

Jeszcze inne znaczenie przybiera zróżnicowanie religijne w obrębie wyznań, rozumiane jako proces wewnętrznego różnicowania się wcześniej jednolitej tradycji wyznaniowej na osobne nurty, ugrupowania czy odłamy. Takie różnice ujawniają się nawet wewnątrz Kościoła ortodoksyjnego, który potocznie uważany jest za najbardziej odporny na zmiany. To rozumienie zróżnicowania religijnego można by przyjąć, opisując religijność w Polsce w celu uwypuklenia heterogeniczności większościowej wspólnoty katolickiej, a w konsekwencji całego społeczeństwa polskiego, jeżeli z różnych przyczyn istnienie innych niż katolickich wspólnot uważałoby się za mało znaczące.

O różnorodności religijnej i światopoglądowej określonego społeczeństwa decyduje nie tylko zróżnicowanie polegające na występowaniu odrębnych tradycji wyznaniowych czy wspólnot religijnych. Tworzy ją wewnętrzne zróżnicowanie wspólnot, a ponadto różnorodność związana z ponowoczesnością i globalizacją, wskazująca na różnorodność jednostki w sensie bycia rozfragmentowaną, poprzez idee czy grupy walczące ze sobą, poprzez wzrost indywidualizmu, sekularyzacji i prywatyzacji religii. Niemiecki filozof Wolfgang Welsch w kontekście ponowoczesności mówi o „skrajnej różnorodności” dotyczącej światopoglądu i stylu życia (Welsch, 1999, s. 196). W zakres tej nowoczesnej różnorodności religijnej wchodzą poszczególne religie i wyznania zinstytucjonalizowane (Kościoły, wspólnoty religijne i sekty), uzupełniane przez różne formy religii „prywatnej”, wynikające z indywidualnego, dowolnego konstruowania światopoglądu („indywidualny bricolage”) z dostępnych jednostce elementów religijnych i magicznych. Ta indywidualna religijność chrześcijańska wyznacza postawy i praktyki religijne, nie zawsze zgodne z oficjalną nauką Kościoła. Nowe formy religijności (nazywane też duchowością) są bardziej popularne niż tradycyjne, instytucjonalne formy religii. Thomas Luckmann nazwał je „niewidzialną religią”, w przeciwstawieniu do „widzialnych” i łatwo rozróżnialnych form instytucjonalnych (Luckmann, 2006). Tak szeroko rozumianą nowoczesną różnorodność religijną przyjmuję w niniejszych rozważaniach.

Proces różnicowania się religijnych wierzeń i praktyk, czyli powstawanie nowych religii, to proces trwający od zarania cywilizacji, obarczony wielorakimi uwarunkowaniami: historycznymi, społecznymi, politycznymi i kulturowymi. Współczesne zróżnicowanie religijne w Europie, podobnie jak na innych kontynentach, jest jego konsekwencją. Proces ten jest nieodwracalny, co więcej, tempo i zakres różnicowania wydaje się coraz większe.

W przeszłości zazwyczaj rozumiano różnorodność religijną jako przeszkodę — którą należy usunąć — na drodze do jedności religijnej. W średniowiecznej koncepcji jednolitego świata, w którym życie było kształtowane przez światopogląd chrześcijański, chodziło głównie o to, by wyznawców innych religii nawrócić na chrześcijaństwo. Religijne zróżnicowanie było czasem przyczyną prześladowań, wojen religijnych i podbojów. W chrześcijańskiej Europie pojawiały się próby stworzenia idealnego państwa (polityki), jak również idealnej religii (odnowy chrześcijaństwa), w wyniku czego powstawały jej nowe formy organizacyjne, które jednak nie były traktowane jako równorzędne — wobec tradycyjnych — wspólnoty religijne, lecz jako sekty, a ich członkowie podlegali publicznemu napiętnowaniu, prześladowaniom i wykluczeniu. Zazwyczaj jednak dla większości społeczeństwa religia była, mimo jej pozornego różnicowania się, efektem przypisania do odpowiedniej tradycji religijnej wspólnoty lokalnej i była „dziedziczona” z pokolenia na pokolenie.

Z czasem jednak religia coraz mniej oddziaływała na inne sfery życia, a Oświecenie, rugując ją z takich obszarów jak filozofia, chciało właściwie zredukować religię do moralności. Ponadto takie zjawiska społeczne, jak wzrost indywidualizmu, zanikający szacunek dla autorytetów, prywatyzacja religii, przyczyniły się do tego, że religia (podobnie jak inne aspekty życia) stała się kwestią wyboru jednostki, co w języku socjologicznym nazywa się efektem osiągnięcia (Barker, 2007, s. 128). W sytuacji, kiedy religia nie rządzi już innymi aspektami życia, jednostka czuje większe społeczne przyzwolenie na opuszczenie tradycyjnego systemu wierzeń, który wyniosła z rodziny, i wybór innego (lub żadnego), bardziej odpowiadającego jej oczekiwaniom. Zmiany społeczne ułatwiły odrzucanie tradycyjnych, ale również dostarczyły alternatywnych sposobów wiary (Barker, 2007, s. 130), co przyspieszyło wzrost różnorodności religijnej.

Współcześnie nie mogą poszczególne religie czy wyznania uważać, że to one posiadają monopol na prawdę. Stopień wzajemnej akceptacji i uznania różnych grup religijnych powinien rosnąć adekwatnie do wzrastającego zróżnicowania religijności współczesnych. Z tego względu należy postrzegać różnorodność nie jako problem, a bardziej jako zadanie społeczne, które wymaga uwagi, jako wyzwanie, któremu trzeba stawić czoło, również w obszarze edukacji.

Pluralizm religijny i światopoglądowy

Sytuację wynikającą z wielości religii i wyznań można określać jako różnorodność religijną, można też mówić o pluralizmie religijnym. Jakkolwiek oba terminy są czasem stosowane zamiennie, należy je rozróżniać. Pluralizm religijny — jak podkreślam to w moich tekstach (Różańska, 2008, s. 225-227; Różańska, 2011, s. 250) — oznacza coś więcej niż różnorodność religii i wyznań w danej sytuacji czy na danym obszarze. Za Peterem Bergerem należy przyjąć, że „pluralizm to sytuacja, w której różne grupy etniczne lub religijne współistnieją w warunkach spokoju społecznego i utrzymują wzajemne kontakty społeczne” (Berger, 2007, s. 8), a nie tylko żyją obok siebie. W przeciwieństwie do zróżnicowania religijnego, które w sposób opisowy odnosi się do wielości religii, pluralizm religijny ma znaczenie normatywne. Oznacza świadomy sposób radzenia sobie z wielością religii, wynikający z pozytywnej społecznej oceny zróżnicowania religijnego.

Koncepcje pluralizmu

Sytuując problematykę różnorodności religijnej i światopoglądowej w kontekście wyzwań pojawiających się przed współczesną szkołą i szkolną edukacją, w tym edukacją religijną, należy przywołać i odnieść się do określonych koncepcji pluralizmu.

Spośród różnych koncepcji pluralizmu pragnę przywołać ujęcie pluralizmu opracowane przez Charlesa Taylora (1992), ponieważ rozważa on pluralizm w kontekście tożsamości, co czyni jego koncepcję szczególnie przydatną w rozważaniach pedagogicznych. Autor zadaje pytanie: W jaki sposób poszczególne grupy/jednostki w społeczeństwie odnoszą się i czego wymagają od innych? Odpowiedź, jakiej udziela, jest następująca: Każda grupa czy jednostka oczekuje uznania przez inne. Każdy człowiek ma swoją tożsamość i z tego względu powinien być szanowany. Jednak sama deklaracja szacunku jest niewystarczająca, powinniśmy uściślić, dlaczego ten drugi ma być przez nas szanowany. Dawniej szacunek wynikał np. ze statusu społecznego, dziś w sytuacji równości wobec prawa, wszyscy wymagają jednakowego szacunku. Ch. Taylor pisze, że źródłem szacunku i uznania jest tożsamość człowieka. Każda jednostka powinna być szanowana i uznawana ze względu na swoją unikalną tożsamość, odróżniającą ją od innych. Tożsamość nie może być rozważana jedynie w kategorii szacunku, ale w kategorii godności należnej każdej osobie. Podstawą tożsamości jest zdobywanie uznania ze strony innych. Jednostki lub grupy uzyskują je w dialogu, który jest częścią składową tożsamości. Dialog umożliwia poznanie drugiego, zrozumienie go, jak również poznanie drugiego (Ty) jest źródłem samopoznania (Ja) i budowania własnej tożsamości. Według Ch. Taylora to jednostka, a nie tylko tradycja czy przypisanie do wspólnoty, decyduje o własnej tożsamości, kreując swoją tożsamość, z jednej strony w wyniku negocjacji z otoczeniem, jej relacji ze społecznością (rodzinną, wyznaniową), a z drugiej — w konsekwencji osobistej akceptacji i wyboru poszczególnych wymiarów tożsamości (Taylor, 1995, s. 12-15).

Ch. Taylor za społeczeństwo pluralistyczne uznaje takie wielokulturowe społeczeństwo, w którym każda jednostka bądź grupa może określać ideę dobrego życia i budować go według własnego uznania, bez potępiania tych, którzy myślą o dobrym życiu i budują go inaczej (Ziebertz, 2001, s. 118). Uważa też, że nie jest ważne rozpoznanie, czy każda kultura ma tę samą wartość, ale o wiele lepsze jest zobaczenie czegoś wartościowego w innych kulturach i religiach — poprzez zobaczenie wartości w drugim człowieku. Taka koncepcja pluralizmu może być przydatna w kontekście rozważań nad różnorodnością religijną i jej edukacyjnymi implikacjami.

Różnorodność religijna jako wyzwanie dla edukacji

Dlaczego różnorodność religijna i światopoglądowa społeczeństw jest dla edukacji szkolnej problemem i wyzwaniem? Na czym polega problematyczność i złożoność tego zagadnienia?

Po pierwsze, złożoność zagadnienia polega na tym, że w edukacji do różnorodności religijnej nie ma jednego podejścia, nie może być realizowana tak samo w różnych krajach, nie tylko dlatego, że różnorodność ta w różnych krajach dotyczy innych religii i wyznań, ale przede wszystkim ze względu na potrzebę refleksji na temat historycznych, kulturowych i społecznych uwarunkowań towarzyszących procesowi różnicowania religii i sposobowi jego postrzegania przez społeczeństwo. Nie można pomijać historycznych i kulturowych korzeni społeczeństw europejskich, które same w sobie są bardzo zróżnicowane. Inna jest również społeczna rola religii i Kościołów w różnych krajach. Z tego względu nie można bezrefleksyjnie przenosić sprawdzonych koncepcji edukacji religijnej z innych krajów. W Polsce — z uwagi na niewielki stopień zróżnicowania religijnego społeczeństwa (jeśli wziąć pod uwagę znaczące grupy religijne) — problem edukacji do różnorodności religijnej mógłby się wydawać niezbyt wielkiej wagi. Niemniej jeśli spojrzymy na tę różnorodność religijną przez pryzmat jej historycznych kolei i przemian bądź przez pryzmat wielokulturowych i wieloreligijnych pograniczy Polski, jej obraz będzie bardziej kompletny. Leszek Korporowicz proponuje, by za egzemplifikację pełnej wielokulturowości wziąć okres panowania Jagiellonów. Jest to inspiracja, „która wyrasta z głębi i tożsamości konkretnej, choć wielorakiej w swojej treści kultury. Jest to inspiracja dziedzictwem Polski okresu Jagiellonów (1387-1572), w tym dokonań Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569), pełnej wielokulturowości, sporów, ale i tolerancji, otwartości i dialogiczności, miejsca spotkania i przenikania wielu kultur i religii, czasów niezwykle rozbudzonych potrzeb poznawania i tworzenia, nauki i sztuki, a nade wszystko wielu interakcji i poszukiwań. Powstała w ten sposób bogata tradycja wielości, połączona pragnieniem budującej jedności nie zamykała, a otwierała, nie burzyła, a tworzyła” (Korporowicz, 2012, s. 174). Innym spojrzeniem na różnorodność religijną Polski jest uwzględnienie pograniczy, regionów od wieków wielokulturowych i wieloreligijnych. Do takich należy zwłaszcza Śląsk Cieszyński, gdzie zróżnicowanie religijne regionu (żyją tu katolicy, ewangelicy-luteranie i wyznawcy wielu innych Kościołów protestanckich) rozwijało i implikowało — jako naturalną potrzebę społeczno-kulturową i religijną warunkującą pokojowe współistnienie — postawy tolerancji, szacunku i otwartości na Innego, jak również prowadzenie dialogu między wyznaniami i współpracę ekumeniczną. Takie pozytywne doświadczenia rodzimej różnorodności religijnej powinny inspirować podejmowanie wysiłków edukacyjnych z młodzieżą, coraz bardziej zróżnicowaną w swoich przekonaniach religijnych i światopoglądzie.

Drugą istotną kwestią edukacji wobec różnorodności religijnej jest sposób jej realizowania. Nie wystarczy wprowadzenie odpowiednich treści na temat różnych religii i wyznań do programów nauczania. Edukacja polegająca na przekazie wybranych informacji o różnorodności religijnej, bez jej szerszej charakterystyki i uzasadnień historycznych, kulturowych i społecznych, bez podania konkretnych pozytywnych przykładów tej różnorodności, może być dla młodzieży jedynie nabywaniem niezrozumiałych, stąd nieciekawych treści. Natomiast staranne zaznaczanie różnic kulturowych i religijnych, wnikliwe tłumaczenie ich znaczeń i przełożenie ich na życie kulturowe i społeczne, jest sposobem konstruktywnego przygotowania młodych ludzi na sytuacje trudne i konfliktowe (Różańska, 2012, s. 69). Jeśli zaś nauczyciel podaje przykłady, ale tylko negatywnych konsekwencji różnorodności religijnej, edukacja może służyć niewłaściwemu postrzeganiu różnorodności religijnej, negatywnej ocenie pluralizmu religijnego i wzbudzać poczucie zagrożenia ze strony Innych. Pluralizm religijny — postrzegany mniej jako zagrożenie, bardziej jako szansa dla zróżnicowanych religijnie społeczeństw — wyznacza nowy kontekst praktyce edukacyjnej (Różańska, 2012, s. 62), która z kolei ma możliwość budowania nowych relacji międzykulturowych i międzyreligijnych.

Edukacja religijna uwzględniająca różnorodność religijną społeczeństwa powinna przede wszystkim uczyć dialogu z Innymi. Dialog jest bowiem podstawowym źródłem wiedzy i rozumienia Innego, jak również — nawiązując do opisanej koncepcji Ch. Taylora — jest podstawą tożsamości, zwłaszcza tożsamości ciągle kreowanej, efektu osobistego doświadczenia wiary i indywidualnych wyborów. Dialog jest ponadto źródłem zdobywania uznania swej tożsamości ze strony innych, co dla młodego człowieka jest niebywale ważne. Rozwijaniu umiejętności prowadzenia dialogu religijnego u młodych ludzi musi towarzyszyć rozwijanie świadomości własnej tożsamości religijnej i otwartości na ludzi o innych światopoglądach, innej religijności. Praktycznym wymiarem dialogicznej postawy wobec Inności religijnej jest dialog we współdziałaniu, czyli płaszczyzna działań podejmowanych z młodzieżą różnych wyznań oraz uczestniczenie w różnorakich spotkaniach i działaniach ekumenicznych.

Kwestią obciążającą opisane sytuacje edukacyjne jest sposób przedstawiania różnorodności religijnej przez niektórych polityków i media, które konstruują i prezentują obraz podzielonego społeczeństwa na „nas” i „innych” jako odrębne podmioty. Dla grupy w społeczeństwie, która chce być postrzegana jako większość, taka sytuacja może nie być niewłaściwa, ale dla grup mniejszościowych jest naganna i krzywdząca, ponieważ obciąża stosunki między grupami i zagraża relacjom ekumenicznym.

Kształtowanie otwartej tożsamości religijnej jest szczególnie ważne w relacji większości religijnych wobec mniejszości. Procesy te przybierały czasem charakter konfrontacji międzygrupowych, a tożsamość konstytuowała się na zasadzie porównywania i oceny „lepszości” i „wyższości” poszczególnych grup. W konsekwencji postawa większości wobec mniejszości i jej odmienności była negatywna, a mniejszość czuła się zagrożona i wykluczana przez większość. Aby w społeczności pluralistycznej żadna grupa czy osoba nie czuła się zagrożona ze względu na swoją Inność, należy w trakcie szkolnej edukacji międzykulturowej i religijnej wspomagać młodzież w kształtowaniu własnej tożsamości religijnej nie w opozycji do Innego, lecz poprzez traktowanie jego tożsamości jako źródła dopełnienia i wzbogacenia naszej.

Warunkiem właściwych wzajemnych relacji i dialogu przedstawicieli różnych religii jest dobra wola stron, zainteresowanie prowadzeniem dialogu i chęć wspólnego szukania prawdy. Teolodzy, ekumeniści, osoby zaangażowane w dialog międzyreligijny oraz naukowcy przyznają, że nasilenie tych cech wśród przedstawicieli różnych religii jest dość zróżnicowane: wśród chrześcijan najbardziej zainteresowani dialogiem są zazwyczaj protestanci, trochę w mniejszym stopniu katolicy, najmniej prawosławni, natomiast spośród światowych religii najmniej interesują się tą sprawą buddyści, Żydzi i wyznawcy islamu (Chrostowski, 2004, s. 107; Biela, 1987, s. 196). Jednocześnie te same grupy wyznaniowe, ale w odwrotnej kolejności, w różnym nasileniu wyrażają sprzeciw wobec dialogu międzyreligijnego. Sytuacja ta powoduje konsekwencje dla edukacji międzykulturowej w obszarze religii, działań edukacyjnych służących kształtowaniu postaw dialogicznych, tolerancji i poszanowania, skłania do pytań o skuteczność takiej edukacji i zdolność pokojowej egzystencji grup i społeczeństw reprezentujących różne religie i systemy kulturowe. Na ile skuteczna w sensie społecznego zastosowania będzie edukacja jednych, jeśli napotyka na brak takiej edukacji u drugich? To retoryczne pytanie nie powinno jednak być przeszkodą w niezbędnym procesie edukacyjnym i wysiłkach edukacyjnych podejmowanych w kontekście postulatu „uczyć się, aby żyć wspólnie” (Delors, 1998).

Literatura

Barker E. (2007): Jeszcze więcej różnorodności i doświadczeń pluralizmu religijnego we współczesnej Europie, w: Religia i religijność w warunkach globalizacji, red. M. Libiszowska-Żółtkowska, „Nomos”, Kraków

Beckford J. (2006): Teoria społeczna a religia, „Nomos”, Kraków

Berger P.L. (2007): Między relatywizmem a fundamentalizmem, „W drodze”, nr 9

Biela A. (1989): Ekumenizm w perspektywie badań psychologicznych, w: Wybrane zagadnienia z psychologii pastoralnej, red. Z. Chlewiński, KUL, Lublin

Chrostowski W. (2004): Chrześcijanie i Żydzi w pluralistycznym świecie — wyzwania i problemy, w: Religie w dobie pluralizmu i dialogu, red. A. Wańka, USz, Szczecin

Edukacja. Jest w niej ukryty skarb (1998), raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji ds. Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem J. Delorsa, UNESCO, Warszawa

Korporowicz L. (2012): Jagiellońskie Studia Kulturowe jako projekt edukacji międzykulturowej, w: Wielokulturowość i problemy edukacji, red. T. Lewowicki, A. Różańska, G. Piechaczek-Ogierman, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ, WSP ZNP w Warszawie, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń

Luckmann T. (2006): Niewidzialna religia, „Nomos”, Kraków

OSCE (2007): Toledo Guiding Principles on Teaching about Religions and Beliefs in Schools, OSCE (Organization for Security and Co-operation in Europe) / ODIHR (Office for Democratic Institutions and Human Rights), Warszawa

Różańska A. (2008): Kształtowanie się tożsamości religijnej młodzieży w sytuacji pluralizmu kulturowego i religijnego, w: Socjalizacja i kształtowanie się tożsamości — problemy i sugestie rozwiązań, red. T. Lewowicki, B. Grabowska, A. Różańska, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ, WSP ZNP w Warszawie, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń

Różańska A. (2011): Religijność i kształtowanie tożsamości religijnej młodzieży w społecznościach wielokulturowych, w: Edukacja międzykulturowa — dokonania, problemy, perspektywy, red. T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ, WSP ZNP w Warszawie, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń

Różańska A. (2012): Religijność i tożsamość religijna w badaniach międzykulturowych i praktyce edukacyjnej, w: Religia i edukacja międzykulturowa, red. T. Lewowicki, A. Różańska, U. Klajmon-Lech, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji UŚ, WSP ZNP w Warszawie, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń

Taylor Ch. (1992): Multiculturalism and the Politics of Recognition, Princeton University Press, Princeton

Taylor Ch. (1995): Źródła współczesnej tożsamości, w: Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, „Znak”, Kraków

Welsch W. (1999): Transculturality — the Puzzling Form of Cultures Today, w: Spaces of Culture: City, Nation, World, red. M. Featherstone, S. Lash, Sage, London

Ziebertz H.-G. (2001): Religijność i wychowanie w świecie pluralistycznym, WAM, Kraków

Różnorodność religijna i światopoglądowa społeczeństw wielokulturowych wyzwaniem edukacyjnym

Autorka zwraca w tekście uwagę na jedną z podstawowych cech społeczeństwa wielokulturowego — zróżnicowanie i pluralizm religijny. Odnosząc się do wybranych koncepcji pluralizmu, sytuuje problematykę różnorodności religijnej i światopoglądowej w kontekście wyzwań pojawiających się przed współczesną szkołą i szkolną edukacją, w tym edukacją religijną. Narastającą potrzebę wspomagania przez edukację szkolną kształtowania umiejętności poszanowania odmienności religijnej i budowania otwartych, dialogicznych postaw autorka przedstawia w różnorodnych kulturowych i społecznych kontekstach. Jednocześnie wskazana zostaje specyfika tego obszaru kształcenia, nie tylko co do treści nauczania, ale także sposobu jego realizacji.

Słowa kluczowe: społeczeństwo wielokulturowe, różnorodność religijna, pluralizm religijny, edukacja

Religious diversity of multicultural societies as an educational challenge

In the presented study the authoress draws attention to a fundamental quality of multicultural society — religious diversification and pluralism. Referring to some selected concepts of pluralism, she places the issues of religious variety in the context of challenges which face contemporary school and school education, including religious education. The growing need for educational support in shaping the respect for religious dissimilarity and in building open, dialogic attitudes is presented here in various cultural and social contexts. What has been also indicated is the specificity of this educational field, not only concerning the teaching content but also the ways of its implementation.

Keywords: multicultural society, religious differentiation, religious pluralism, education

Aniela Różańska, Uniwersytet Śląski, „Ruch Pedagogiczny” nr 4/2012